Vĩnh biệt Giáo sư Phan Đình Diệu! Người tiên phong xây dựng và phát triển Tin học Việt Nam!

Thông tin chính thức từ gia đình và tiểu sử tóm tắt của GS Phan Đình Diệu

Trên trang cá nhân của mình, GS Phan Dương Hiệu chia sẻ bức ảnh với dòng chữ "Bố luôn ở bên mẹ và chúng con."
Thông tin chính thức từ gia đình GS Phan Đình Diệu
GS Phan Đình Diệu sinh ngày 12 tháng 6 năm 1936, lớn lên tại huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh. Năm 1954, ông tốt nghiệp trung học tại trường kháng chiến Phan Đình Phùng - Hà Tĩnh, ra Hà Nội thi vào trường Đại học Khoa học. Hết năm thứ nhất, ông chọn trường Đại học Sư phạm Khoa học. Cũng chính tại đây, Phan Đình Diệu đã tìm thấy sự say mê đối với ngành toán học. Năm 1957, ông tốt nghiệp thủ khoa và được giữ lại trường làm cán bộ giảng dạy.
Năm 1962, ông được cử đi Liên Xô làm nghiên cứu sinh tại Khoa Toán học tính toán và Điều khiển học, trường Đại học Tổng hợp quốc gia Moskva mang tên Lomonosov.
Mùa hè năm 1965, sau khi hoàn thành luận án tiến sĩ, ông được đề nghị ở lại làm tiếp luận án tiến sĩ khoa học và đến năm 1967, ông về nước với học vị Tiến sĩ Khoa học.
Hai vợ chồng GS Phan Đình Diệu (vợ là bà Văn Thị Xuân Hương, em gái của thầy Văn Như Cương)
Ông được cử đến công tác tại Uỷ ban Khoa học Nhà nước, bộ phận máy tính, cùng các bạn đồng nghiệp khác xây dựng phòng Toán học tính toán vừa được thành lập.
Năm 1975, trong một chuyến thực tập tại Pháp, ông đã được tiếp xúc với nhiều thành tựu hiện đại của ngành tin học trên thế giới. Từ đó, ông đã say mê tìm hiểu hai hướng phát triển mà ông cho là có triển vọng nhất và có thể ứng dụng và phát triển ở Việt Nam là vi tin học (trên cơ sở kỹ thuật vi xử lý và máy vi tính) và viễn tin học (trên cơ sở công nghệ viễn thông và mạng máy tính).
Đầu năm 1977, Viện Khoa học tính toán và điều khiển được chính thức thành lập, và ông được phân công làm viện trưởng. Là người dự thảo kế hoạch và cũng là người quản lý, từ năm 1977 đến 1985, ông đã đưa viện vượt qua nhiều khó khăn, trở ngại của buổi đầu hoạt động, xây dựng được một số hướng nghiên cứu chính về tin học.
GS Phan Đình Diệu với cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng và một số nhà khoa học lớn
Sau đó, ông làm Phó Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam (nay là Viện Khoa học và Công nghệ Việt Nam), Phó trưởng thường trực Ban chỉ đạo Chương trình quốc gia về công nghệ thông tin (1993-1997), Thành viên Hội đồng Chính sách Khoa học và Công nghệ Quốc gia Việt Nam (từ năm 1992).
Ông còn là người sáng lập và Chủ tịch đầu tiên Hội Tin học Việt Nam.
Viện trưởng Trần Đại Nghĩa cùng các Phó Viện trưởng Viện Khoa học Việt Nam: Nguyễn Văn Đạo, Nguyễn Văn Hiệu, Phan Đình Diệu (nhân dịp kỷ niệm 80 năm sinh nhật GS. Trần Đại Nghĩa-1993)
Ông cũng nguyên là Ủy viên Đoàn Chủ tịch Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, Chủ nhiệm Hội đồng Tư vấn về khoa học giáo dục, đại biểu Quốc hội khoá V, khoá VI khi hơn 40 tuổi.
GS Phan Đình Diệu là một người thầy tâm huyết với giáo dục, là người có công lao to lớn trong việc xây dựng và phát triển ngành Tin học Việt Nam.
Gia đình GS Phan Đình Diệu và bà Văn Thu Hương có 3 người con là Phan Dương Hiệu (Dương Hiệu là cách nói lái của tên hai vợ chồng Diệu Hương), Phan Thị Quỳnh Dương và Phan Thị Hà Dương, trong đó GS Phan Dương Hiệu, PGS Phan Thị Hà Dương, là những nhà toán học sớm đạt được nhiều thành tựu từ khi còn trẻ.
Gia đình Hạnh phúc và Thành đạt của GS Phan Đình Diệu

Tin buồn của ĐHQG Hà Nội, Viện Hàn lâm Khoa học & Công nghệ Việt Nam và Gia đình

GS Phan Đình Diệu trả lời phỏng vấn về dạy và học năm 2009

Hai vợ chồng GS Phan Đình Diệu năm 2009. Ảnh: báo Tuổi trẻ
Từ năm 2009, báo Tuổi trẻ đã đăng bài trả lời phỏng vấn của GS Phan Đình Diệu:

* Thưa giáo sư, hơn nửa thế kỷ dạy đại học, ông có nhận xét gì về các bạn trẻ sinh viên?

GS Phan Đình Diệu: Có nhiều em giỏi, tư chất thông minh, làm nghiên cứu được.

* Còn điểm yếu của họ?

GS Phan Đình Diệu: Tính chủ động, độc lập yếu. Tự mình tìm tòi, tự suy nghĩ, tìm kiếm ý tưởng còn yếu. Chỉ mới làm theo phận sự thầy giáo giao, còn tự suy nghĩ tìm vấn đề mới thì yếu. Rất dễ hiểu vì nếp dạy của mình thế.

* Thưa, bây giờ ai cũng nói nhiều về điều đó nhưng không biết sửa như thế nào?

GS Phan Đình Diệu: Đúng là ta nói nhiều: phải dạy học trò tư duy sáng tạo. Nhưng thế nào là tư duy sáng tạo thì chưa bao giờ có sự trao đổi giữa thầy và trò để truyền thụ kinh nghiệm và những tố chất ấy cho học trò nên căn bản vẫn là tiếp thu kiến thức một cách thụ động. Khả năng tiếp thu tốt nhưng từ tiếp thu tốt tới sáng tạo là một quá trình, đòi hỏi phải được rèn luyện. Giáo dục ta nói nhiều về yêu cầu sáng tạo, độc lập tư duy nhưng chương trình học gần như chưa lồng ghép những năng lực đó cho học sinh. Đó là ở những môn khoa học. Còn khoa học xã hội lại yếu hơn nữa. Điều này cần có trong nội dung cải cách giáo dục, đổi mới giáo dục trong thời gian tới.

* Cụ thể như thế nào, thưa giáo sư?

GS Phan Đình Diệu: Năng lực sáng tạo, tư duy sáng tạo, tư duy phê phán... tất cả đều có bài bản, lý luận của nó. Trước hết ông thầy phải được học. Phải chú ý bồi dưỡng giáo viên năng lực ấy trước tiên. Nhiều nước trên thế giới có giáo trình dạy tư duy phê phán, đổi mới sáng tạo cho con người, tư duy độc lập, tư duy sáng tạo... Thầy mình không được học thế bao giờ, mà cũng không có điều kiện tự học những thứ đó. Muốn đại trà phải học kinh nghiệm các nước tiên tiến đào tạo từ giáo viên. Giáo viên sẽ chủ động thực hiện được.

* Giáo sư có lời khuyên nào với người trẻ tuổi có khát vọng trở nên giỏi giang và tài năng?

GS Phan Đình Diệu: Tôi không có gì ở bản thân để khuyên cả.

* Nhưng là một người thầy, giáo sư có thể nói với học trò của mình chứ?

GS Phan Đình Diệu: Theo tôi nghĩ, tự mỗi người qua kinh nghiệm của mình tạo ra cách làm cho mình có năng lực nào đấy. Thí dụ, có thể khuyên gì với người đang khát khao tìm tòi kiến thức?

Không bao giờ xem cái đã học là đủ rồi. Luôn nghĩ rằng bên cạnh cái biết rồi còn những điều chưa biết, chưa được học. Ngay trong học khoa học, tôi đã có chút máu "nổi loạn" rồi. Học toán đại học nhưng khi học kiến thức tôi không nghĩ đó là chân lý duy nhất, chưa hẳn luôn luôn đúng. Chắc có khoa học, lý thuyết khác điều mình đã học, thậm chí ngược lại. Do đó phải tìm hiểu điều đó có không, nó ở đâu, tìm nó băng cách nào.

* Xin giáo sư cho một ví dụ?

GS Phan Đình Diệu: Thí dụ trong toán học, một môn khoa học ai cũng nghĩ tất nhiên 1+1=2, là chân lý. Nhưng có phải vậy không. Hồi mới tốt nghiệp đại học tôi đã hoài nghi chuyện ấy. Cũng như có nhất thiết không phải không là có hay không. Tôi hoài nghi. Có chân lý nào khác không. Hay là có những chân lý khác nhau. Tôi không tin cái gì tuyệt đối cả. Điều này nó lẳng nhẳng theo tôi hết địa hạt này đến địa hạt khác, hết lĩnh vực này sang lĩnh vực khác.

* Hiện giáo sư đang tìm tòi nghiên cứu vấn đề gì?

GS Phan Đình Diệu: Tôi đang nghiên cứu về cái phức tạp, khoa học về cái phức tạp. Nhiều cái hay tôi học được ở người ta thôi. Cái phức tạp không thể nhận diện được hoàn toàn, không rõ ràng, không chắc chắn, không mô tả được đầy đủ. Con người không bao giờ bất lực trước khó khăn gì, nhưng đừng ảo tưởng là hiểu đầy đủ. Cái phức tạp cũng đang là đối tượng nghiên cứu của khoa học thế giới hiện nay.

* Những ý tưởng, suy nghĩ mới này có thể lồng vào để hiểu các vấn đề đơn giản hơn trong giáo dục, học hành như thế nào?

GS Phan Đình Diệu: Tôi không thuộc những người quá bi quan về giáo dục, nhưng cũng không thuộc loại xem mọi sự tốt cả rồi. Giáo dục là cuộc đời. Mà cuộc đời vốn phức tạp lắm. Dạy người ta sống trong cuộc đời, nhiều yêu cầu, nhiều mẫu hình. Không theo mẫu. Đừng bắt. Họ phải theo những gì họ được thuyết phục. Tự mình đánh giá, xác định. Đó là một trong những cách để trưởng thành.

* Xin cảm ơn giáo sư!

Nguyễn Thị Ngọc Hải thực hiện
Nguồn: Báo Tuổi trẻ

Bài thơ "Mừng Thầy" của GS Phan Đình Diệu

GS Phan Đình Diệu đã làm bài thơ hoạ lại để tặng thầy Nguyễn Thúc Hào:

Mừng Thầy

Một tấm gương trong giữ vẹn tròn
Sá bao công lội suối trèo non
Tay dù trắng, đẹp đời trong trắng
Lòng vẫn son, bền chí sắt son
Từng trải nắng mưa, lo việc lớn
Giờ vui mây nước, mảnh tình con
Đời còn sương bụi bao mờ tỏ
Xin mãi long lanh ánh nguyệt tròn

Theo gia đình và các học trò thì đây là bài thơ hay nhất viết về Thầy Nguyễn Thúc Hào.

Thầy Nguyễn Thúc Hào cũng cảm kích với tấm lòng của các học trò và cũng đã hoạ lại:

GS Trần Văn Nhung viết về GS Phan Đình Diệu

Tối ngày 13/5/2018, trên trang cá nhân của mình GS. TSKH Trần Văn Nhung, Tổng Thư ký Hội đồng Học hàm Nhà nước đã đăng một bài viết, được phép của GS Nhung xin chia sẻ bài viết tới các bạn:
GS. TSKH. Trần Văn Nhung

VĨNH BIỆT GS PHAN ĐÌNH DIỆU KÍNH MẾN!

Linh tính lạ kỳ: Trưa hôm qua, Chủ Nhật, ngày 13/5/2018, khi đang đọc lại và chỉnh sửa một bài viết cũ của mình về GS Phan Đình Diệu, thì tôi nhận được tin buồn qua Facebook của TS Phạm Ngọc Khôi: GS Phan Đình Diệu đã từ trần sáng Chủ Nhật 13/5/2018 tại Bệnh viện 354, Hà Nội, hưởng thọ 83 tuổi. Một phần bài viết này của tôi đã được đăng (gần đây, trước khi GS Diệu qua đời, mà hôm qua tôi vừa xem lại) trên FB của GS Phan Dương Hiệu, con trai của GS Phan Đình Diệu.

GS TSKH Phan Đình Diệu (12/6/1936 - 13/5/2018, quê quán Can Lộc, Hà Tĩnh) là nhà toán học, nhà khoa học máy tính của Việt Nam, người có nhiều đóng góp quan trọng xây dựng nền khoa học, giáo dục, văn hóa nước nhà . Ông là một trong những người được ghi nhận là có công đầu trong việc đào tạo và phát triển ngành tin học Việt Nam. Ông là chuyên gia trong các lĩnh vực: toán học kiến thiết, lôgíc toán, lý thuyết thuật toán, ôtômat và ngôn ngữ hình thức, lý thuyết mật mã và an toàn thông tin, ... Ông là viện trưởng đầu tiên của Viện Khoa học Tính toán và Điều khiển (nay là Viện Công nghệ Thông tin Việt Nam), Chủ tịch sáng lập Hội Tin học Việt Nam, phó Trưởng ban thường trực Ban chỉ đạo Chương trình Quốc gia về Công nghệ Thông tin khóa I (1993-1997), ... (Theo Bách khoa toàn thư mở Wikipedia)

FB Phan Dương Hiệu, ngày 27/6/2017, thông báo đã mua được trên trang sách của Hội Toán học Mỹ cuốn sách in công trình khoa học của GS Phan Đình Diệu, 228 trang: "Some Questions in Constructive Functional Analysis" (tạm dịch là Một số vấn đề về Giải tích hàm Kiến thiết), được xuất bản trong "Proceedings of the Steklov Institute of Mathematics", 1974, ISBN: 978-0-8218-3014-7.

Khi mới ra trường làm cán bộ giảng dạy trẻ của Khoa Toán-Cơ-Tin học, trường ĐH Tổng hợp HN, tôi đã nghe tin về cuốn sách này và sau đó được nhìn thấy bản tiếng Nga trong Thư viện Khoa và Trường. Tôi không hiểu gì mấy về nội dung cuốn sách nhưng, cũng như nhiều người khác, tôi rất trân trọng và khâm phục một thành tựu khoa học ở đỉnh cao.

Ngay lúc đó tôi cũng được biết GS Phan Đình Diệu là nhà toán học Việt Nam đầu tiên đi du học ở Liên Xô (cũ) mà luận án TS(KH) được đăng thành một tuyển tập riêng (228 trang) của Viện Toán học mang tên V. A. Steklov của Viện Hàn lâm KH Liên Xô. Tôi láng máng hiểu được rằng công trình này của GS Phan Đình Diệu là những kết quả mới mẻ, hệ thống và rất quan trọng về toán học kiến thiết.
Bìa và trang 2 cuốn tóm tắt luận án của GS Phan Đình Diệu, kỷ niệm mà Thầy Phan Đức Thành giữ từ lúc được tặng trên chuyến tầu liên vận cuối tháng 12/1967 từ Moskva về nước cho đến nay.

Ngoài việc nghiên cứu và ứng dụng toán học, tin học và làm quản lý ra, GS Phan Đình Diệu còn dành nhiều thời gian cho giảng dạy, nói chuyện, viết báo về toán học, tin học, khoa học, triết học, văn hóa, ... Các hoạt động khoa học này góp phần làm cho ông nổi tiếng và được hâm mộ ở trong nước và quốc tế. Tôi còn nhớ một bài viết rất hay của GS Phan Đình Diệu trên Tạp chí Toán học và Tuổi trẻ (số 56, tháng 10-11/1970) giới thiệu về Bài toán thứ 10 do David Hilbert đề xuất năm 1900 tại Paris. Sau chặng đường dài 70 năm “chạy tiếp sức” của nhiều nhà toán học tài năng trên thế giới, người hoàn tất chặng đường cuối cùng năm 1970 là nhà toán học Nga 23 tuổi Iu. V. Matchiasevich (1974-), sinh viên của ĐHTH Saint Petersburg (CHLB Nga).

Bài toán được phát biểu như sau: "Hãy chỉ ra một phương pháp mà nhờ nó, sau một số hữu hạn các phép toán có thể khẳng định rằng một phương trình Diophantine là có nghiệm nguyên hay không". Phương trình Diophantine là phương trình có dạng P(x, y,..., z) = 0 trong đó P(x, y,..., z) là một đa thức với hệ số nguyên của các ẩn x, y, ..., z và khi giải người ta chỉ tìm các nghiệm nguyên hoặc nghiệm nguyên không âm của nó. (Như thế phương trình Fermat chỉ là một phương trình Diophantine đặc biệt). Tiếc thay, câu trả lời cho bài toán Hilbert số 10 lại ở dạng phủ định: Không tồn tại phương pháp chung để với mọi phương trình Diophantine cho trước, có thể khẳng định được rằng nó có nghiệm nguyên hay không.

Khi trân trọng công trình khoa học xuất sắc của người Bố, tôi cũng rất trân trọng tình cảm đối với Bố và đóng góp khoa học của những người con thông minh, đẹp trai như GS Phan Dương Hiệu, và đẹp gái như PGS Phan Thị Hà Dương, Phan Thị Quỳnh Dương. Tôi đặc biệt quý trọng những người con, người cháu, những công dân biết trân trọng, sưu tập, gìn giữ và phát huy những di sản văn hóa, khoa học, nghệ thuật, ..., do cha ông, dân tộc mình để lại. Đấy là những người con, người cháu, những công dân hiếu nghĩa và có văn hóa cao, biết uống nước nhớ nguồn.

Người ta thường nói: Đằng sau sự thành công của người đàn ông có bóng dáng một người phụ nữ. Đối với GS TSKH Phan Đình Diệu đó là phu nhân Văn Thị Xuân Hương thông minh, xinh đẹp và đảm đang, cả việc nước việc nhà. Chị Hương là em gái của PGS Văn Như Cương, một nhà toán học, một thầy giáo toán và hiệu trưởng tài năng, độc đáo với bộ râu quý hiếm.

Hai đồng nghiệp và tôi đã dịch cuốn sách của A. D. Aczel từ tiếng Anh ra tiếng Việt "Câu chuyện hấp dẫn về Bài toán Fermat", NXBGDVN, Hà Nội-2000 (178 trang, đến nay đã được tái bản 6 lần). GS Phan Đình Diệu là một trong những người đầu tiên tôi gửi tặng cuốn sách này. GS nói với tôi: "Cám ơn Nhung đã tặng mình cuốn sách về Định lý lớn Fermat! Khi cuốn sách vừa đến tay, mình đã đọc một mạch chừng 2-3 tiếng đồng hồ liên tục, từ trang đầu đến trang cuối. Cuốn sách hay quá!

Lễ viếng GS Phan Đình Diệu bắt đầu từ 9h30 ngày 18/5/2018, tại Nhà Tang lễ Bệnh viện TWQĐ 108, số 5 Trần Thánh Tông, Hà Nội; Lễ Truy điệu vào hồi 10h30.

Vĩnh biệt Anh, GS TSKH Phan Đình Diệu kính mến!

Trần Văn Nhung (14/5/2018)